16.1 Ugaltzea, sexu eta nerabezaroan

Giza ugaltzea sexuala da: Bi sexu daude arra eta emea, ugaltze zelulak sortzen dituzte: espermatozoideak eta obuluak. Bi ugaltze zelulak elkartzen direnean zigotoa sortzen dute, azken honek bigurasoen desberdina den ondorengo bat sortuko du. 

Pertsonek nerabezaroko lehenengo aldian, pubertaroan, hartzen dute ugaltzeko gaitasuna.

16.1.1. Sexu-karaktereak:

Lehen mailako sexu karaktereak:(ugaltze aparatuak): gonadak eta ernaltzeko organoak dituzte, emakumeen kasuan, enbrioia, pertsona bihurtu eta jaio arte, barruan edukiko duten egiturak ere.

Bigarren mailako sexu-karaktereak: sexu batekoek edo bestekoek baino ez dituzten kanpo ezaugarriak dira, eta pubertarotik aurrera azaltzen dira.

16.1.2 Zein dira bigarren mailako sexu-karaktereak?

!0 eta 18 urte bitarteko mutilenak: 

• Sorbaldak zabaldu eta muskuluak garatu egiten dira.
• Ilea gosputzaren hainbat aldetan hazten da (besapeetan, bularrean, aurpegian eta pubis aldean).
• Ahotsa baxuago egiten da
• Zakila handiagotu egiten da, eta barrabilak espermatozoideak sortzen hasten dira.

9 eta 18 urte bitarteko neskeenak:

• Aldakak zabaldu eta gerria estutu egiten da, gorputzaren formak biribildu egiten dira.
• Ilea azaltzen da besapeetan eta pubis aldean.
• Kanpoko ugaltze organoak eta bularrak garatu egiten dira.
• Bajinako jarioa hasten da.
• Ilekoa azaltzen da, obulutegietan obuloak heltzen hasten direlako.

16.1.3. Nerabezaroa, aldaketa garaia.

Nerabezaroa 9 urtetik, 18ra bitarteko aldia da. Aldi horretan, aldaketa fisio-logikoak, anatomikoak, psikologiko eta sozial garrantzitsuak gertatzen dira.

Aldaketa fisiologikoak eta anato-mikoak: 

Bigarren mailako sexu-karaktereak eta ugaltze-aparatuak heldu egiten dira. Ugaltzeko gaitasunaren hasiera da; mutilen kasuan lehenengo semen isurketak botatzen dira. Eta neskeei leheneengo hilekoa hasten zaie.

Aldaketa horien eragilea gonadek pubertadetik aurrera odolera jariatzen dituzten sexu-ormonak dira.

Aldaketa psikologikoak:

Aldaketa hauek hastiroago gertatzen dira, horregatik nerabeak hartzen duen heldu itxura ez dator bat duen heldutasunarekin.

Aldaketa sozialak:

Aldaketa psikologikoek gatazkak ekartzen dituzte familiarteko harremanetara, nerabeak indenpendentzia handiago eskatzen diete gurasoei.

13.1 Larruazala eta ukimena

Larruazalean errezeptore mota asko daude, gauzen forma eta ehundura antzematen dute edo tenperaturaren aldaketa txikiak antzematen dituzte, errezeptore guzti horiek ukimena ematen digute. Estimulu bat denbora handian autematen badute, hasieran intentsitate handiz autematen dute, baina denbora batean ohitzen dira eta intentsitate gutxiagoz autematen dute.

13.1 Larruazaleko Errezeptoreak

13.3 Mihia eta dastamena.

Ahoan zerbait sartzen dugunean, hainbat sentsazio antzematen ditugu, dastamenaren bitartez. Sentsazio horiei gustu edo zapore esaten diegu, eta mihiaren gainazalean ditugun kimiorrezeptoreek, dastamen-zelulek, eragiten dituzte. Dastamen-zelulak substantzia kimiko sentikorrak dira.

13.3.1. Dastamenaren errezeptoreak

12.2. Eskeleto-sistema.

Eskeleto-sistema hezurrek, giltzadurek eta artikulazioek osatzen dute.

12.2.1. Eskeletoa:

Eskeletoan zati hauek bereizten dira: garezurra, bizkarrezurrak eta kaxa torazikoak osatzen duten eskeloto asiala eta sorbalda gerrikoak, pelbis gerrikoak eta gorputz adarrek osatzen duten eskeleto apendikularra.

• Sorbalda-gerrikoak: Bi klabikula eta bi omoplatoak hartzen ditu, enborrean dago bermatuta eta hor eutsirik mugitzen da. Goiko gorputz-adarrak sorbalda-gerrikoan daude.
• Pelbis-gerrikoak: kokzixak, hezur sakroak eta bi hezur koxsalek osatzen dute. Hezur koxal bakoitzak elkarri loturik dauden hiru hezur ditu: iliona, iskiona eta pubisa. Pelbis-gerrikoa enborrean sartuta dago, eta hemen elkartzen dira beheko gorputz-adarrak.

12.2.2. Giltzadurak eta Giltzadura motak

Hezurren arteko loturak dira. Hiru motatakoa daude:

• Finkoak: giltzadura hauek ez dira mugitzen. Adibidez garezurrekoak:

• Erdi mugikorrak: mugimendu txikiak ahalbidetzen dituzte. Adibidez bizkarreko ornoak elkartzen dituztenak.

• Mugikorrak: palankak bezala ibiltzen dira eta mota askotako mugimenduak egiteko aukera ematen digute. Gilkatzadura mugikorretan, lokailuek lotzen dute hezur bat bestearekin eta elka-rren arteko marruskadura eragozten duen likidoak, sinobiak, lubrifikatzen du. Adibidez aldakoa:

12.2.4. Hezur garrantzitsuenak:

12.1 Muskulu sistema.

12.1.1. Lokomozio aparatua:

Mugimendua bi sistema hauek eragiten dute: muskuluen-sistemak eta eskeleto sistemak. Bi sistema horiek lokomozio-aparatua osatzen dute.

12.1.2. Muskuluak:

12.1.2.1. Muskuluen atalak:

• Sabela: muskuluaren erdialdea da, eta uzkurtu eta erlaxatu egiten da.
• Tendoiak: muskuluaren bi muturrak dira, muskulua hezurretara lotzen dute. Gorputzetik hurbilen dagoenari buru esaten zaio eta besteari buztana.

12.1.2.2. Muskulen forma:

• Muskulu simpleak: sabel bakarra dute, fusiformeak dira, erdialde zabala eta mutur estuak dituzte, adibidez, berna hezurraren aurreko muskulua.
• Muskulu konposatuak: sabes bat baino gehiago dute, eta lauak eta zinta itxurakoak dira, adibidez, abdomeneko muskulu zuzen handia.

12.1.3. Muskuluak uzkurtzea:

Muskuluak uzkurtzeko nerbio-sistemak agindua ematen du. Mugimenduan parte hartzen duten muskulu gehienak gure borondatez uzkurtzen dira, horiek muskulu ildaskatuak dira. Arterien, urdailaren hesteen eta beste organo batzuen mugimendua kontrolatzen dituzten muskuluak muskulu-liso deitzen zaie.

12.1.4. Muskulu aipagarrienak:

11.3. Odol zirkulazioaren historia

11.2. Odolaren zirkuitoa eta bihotzeko ziklo

11.2.1. Odolaren zirkuitoak

11.2.1.1.- Biriketako zirkuitua: Odol ez oxigenatua eskubiko bentrikulutik atera eta biriketara joaten da birika arteriaren bitartez. Han odola oxigenatu eta birika-benaren zehar bihotzaren ezkerreko aurikulara itzultzen da.          . . 

11.2.1.2.- Zirkuitu orokorra: Ezkerreko bentrikuluak aorta arterian zehar bultzatzen du oxigenatutako odola eta zelula guztietara zabaltzen da aortaren adarren bidez. Organoetan odolak galdu egiten du oxigenoa eta bihotzaren eskuineko aurikulara itzultzen da kaba-benetan zehar.

11.2.2. Bihotzeko zikloa.

11.2.2.1.- Bentrikuluen sistolea: Bentrikuluak uzkurtu egiten dira odola aorta arterian eta birika arterian zehar bultzatuz. Odolaren presioaren eraginez ilargi formako balbulak ireki eta balbula aurikulobentrikularrak itxi egiten dira.

11.2.2.2.- Bentrikuluen diastolea eta aurikuluen sistolea: Ondoren bentrikuluak erlaxatu eta odolez betetzen dira. Aldi berean, aurikulak uzkurtu eta horrek eragiten duen presioak ireki egiten ditu balbula aurikulobentrikularrak.

11.2.2.3.- Aurikuluen diastolea: Azkenik, aurikulak erlaxatu eta kaba benatik eta birika benatik datorren odolez betetzen dira. Ziklo hau errepikatu egiten da ondoren.

11.1 Odoloaren zirkulazioa

10.1. Elikagaiak

Organismo osoko zeluletara elikagaiak eta oxigenoa eramateko, eta zelulen hondakinak eta CO2 hartu eta iraizte-aparatura helarazteko zirkulazio-aparatua eta sistema linfatikoa daude.

9.4 Arnas aparatuaren jarduna

Arnas aparatuak bi zeregin ditu: birikak aireztatzea eta gasen truke egitea.

9.4.1.Birikak aireztatzea:

Airea kanpoko ingurutik biriketara eta alderantziz eramatea da aireztatzea.

    9.4.1.1.Arnasgora:

Mugimendu aktiboa da. Sahietsarteko muskuluak eta muskulu eskalenoa uzkurtu eta diafragma jeitsi egiten da, kaxa torazikoa handiago-tuz. Biriken bolumena handitzen da eta barruko airean presioa txikitu, horrek kanpoko airea barrura bultzatzen du.

    9.4.1.2.Arnasbehera:

Mugimendu pasiboa da. Sahietsarteko muskuluak eta eskaleno muskulua erlaxatu eta diafragmak birikak bultzatzen ditu, horrek birikak komprimitu eta barruko airea kanpora botatzen du.

 

9.4.2.Gasen trukea:

Albeoloetan gertatzen da odolera oxigenoa botatzen dute eta CO2 hartzen dute odoletik.

9.3. Birikak

Barrunbe toraxikoan daude, sahietsek babesturik eta bi mintzetan (pleuretan) bildurik. Pleuren hartean likidoz beteriko hutsartea dago. Kupula itxura duen diafrakmak izena duen muskuluak banatzen du abdomenetik.

Biriken barrualdea albeolo asko osatutako masa arroa da. Albeoloak bronkio zuhaitzaren hodien amaierako sare kapilarrek inguratzen dituzte eta pareta fin-finekoak dira.

9.2. Arnasbideak.

9.2.1. Sudur-hobiak:


Kanporako irteera duten bi tubo dira. Hodi hauek faringearekin daude loturik koana izeneko hatzeko zuloen bitartez.

9.2.2. Faringea:


Arnasbideek eta digestio-hodia konpartitzen duten hodia da. Faringean laringearen gainean epiglotisa dago. Janaria irenstean epiglotisak itxi egiten du laringea janaria hortik ez pasatzeko.

9.2.3. Laringea:


Trakeari lotuta dago eta ahoits-kordak ditu, azken hauek bibratzen dutenean  hotsak sortzen dira.

9.2.4.Trakea:


Kartilagozko erraztunak ditu hodia errefortzatzaturiko hodi elastikoa da. Toraxean bi zatitan banatzen da eta bronkio zuhaitzak osatzen ditu.

9.1 Arnas-aparatuaren atalak

8.6. Digestio kimikoa osatzen duten prozesua.

8.6.1. Ahoan:


Listuak elikadura boloa bustitzen eta lubrifikatzen duen mukia du. Listuak ere almidoiaren digestio-kimikoa hasten duen amilasa izeneko entzima du.

8.6.2. Urdailean:


Urdailaren pareteko guruinek urin gastrikoak sortzen dituzte. Urin horiek azido klorhidrikoa eta pepsina osatuta daude. Azido horiek proteinak digeritzen dituzte. Urdailaren paretak eraso kimiko gogorretik babesten dituen mukia ere jariatzen dute guruin horiek.

8.6.3. Heste meharrean:


Gibelak lipidoak dijeritzen duten behazuna botatzen du heste meharrera eta almidoiaren eta proteinen digestio bukatzen duten entizmak dituzten pankre-urina eta heste-urina ere heste meharrera botatzne dira.

8.5 Mastekatzea eta irenstea.

8.5.1 Mastekatzea: 

Janaria ahoan sartzen dugunean listu-guruinek listua jariatzen dute, hortz-haginek mastikatzen duten janaria gustutzeko eta nahasteko.

8.5.2 Irenstea:

Elikadura birrinduta eta listuarekin nahasita dagoenean heste gorrira igarotzen da. Prozesu hori irenstea da. Irensteak bi fase ditu: Borondatezko fasea, mihiak aho sabailaren kontra eramaten du boloa eta irensten hasten da, eta oharkabeko fasea, boloa faringeara pasatzen da eta boloaheste gorrirantz bultatzen duten uzkurte-uhinak hausten dira.

8.4. Elikagaiak xurgatzea.

Elikagai handiak hesteetako mikrobiloetako zelulek xurgatzeko molekula txikitan zatikatzen dira. Molekula gehienak gibeleko porta-benan zehar doan odolera pasatzen dira gibeleraino. Lipido asko hesteetatik linfa-basoetara pasatzen dira. Digeritu ez diren hondakinak hesteetako bakterioek hartzitzen dituzte eta gorotzak osatzen dira.

Epiglotisa

8.3. Digestio kimikoa

Digestio kimikoa digestio-urinek eta entzimek digestioan parte hartzen duten zatia da.

8.3.1. Digestio-urina:

Digestio-urinak organismoko erreakzio kimikoetan esku hartzen duten substantziak dira.

8.3.2. Digestio-guruinak:

Urdaileko eta hesteetako paretetan daude, eta digestioa egiteko behar diren  substantzia batzuk ekoizten dituzte.

8.3.3. Entzimak:

Organismoko erreakzio kimikoetan esku hartzen duten substantziak.

8.2. Digestio mekanikoa

Janaria mastikatzeko eta digestio-hodian zehar eramateko prozesua da.

8.2.1. Elikadura boloa:

Hortzek birrindutako eta listuarekin nahasitako janaria da.

8.2.2. Kimoa:

Janaria urdailean dagoenean kimo esaten zaio.

8.2.3. Kiloa:

Janaria hesteetan dagoenean berriz, kilo esaten zaio.

8.1.Digestioa eta elikagaiak xurgatzea

Organismoaren nutrizio funtzioa osatzen duten prozesuen artetik, liseri-aparatuak janaria digeritzen du. Liseri-aparatua eta guruin erantsiek osatzen dute.